Nói đến nghệ sĩ cải lương nổi tiếng người ta hay nhắc những cái tên như: Phùng Há, Bảy Nam, Kim Cương... chứ ít ai nói đến Năm Phỉ. Thế nhưng với những người lớn tuổi yêu nghệ thuật cải lương thế hệ trước thì Năm Phỉ mới là nghệ sĩ kỳ tài bậc nhất thiên hạ.

Nghệ sĩ Năm Phỉ - Ảnh tư liệu

Soạn giả Nguyễn Ngọc Minh (giám đốc Sở VH-TT&DL tỉnh Tiền Giang) nói về nghệ sĩ Năm Phỉ với sự kính trọng: “Xưa nay tôi chỉ mới nghe có một người hát cải lương hay đến mức khán giả tưởng những gì đang diễn ra trên sân khấu là ở đời thật nên leo lên hành hung nhân vật phản diện, hoặc đồng thanh xin tha chết cho nhân vật mà nghệ sĩ Năm Phỉ đóng. Bà không có danh hiệu do Nhà nước phong tặng nhưng lại có vô số danh hiệu trong lòng nhân dân”.

Vai diễn trăm lần, khán giả vẫn khóc

Tài liệu của tác giả Lê Tấn Chí ghi lại được Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Tiền Giang xuất bản năm 1993 cho biết nhiều người thế hệ trước năm 1954 rất yêu mến nghệ sĩ Năm Phỉ. Vai diễn bất hủ của bà là Bàng Quý Phi trong vở Xử án Bàng Quý Phi. Vai diễn này đã đưa tên tuổi nghệ sĩ Năm Phỉ lên tột đỉnh vinh quang. Cũng vì diễn vai này quá tuyệt vời nên năm 1931 gánh Phước Cương của bầu Nguyễn Phước Cương (chồng nghệ sĩ Năm Phỉ) được chọn sang Pháp tham dự hội chợ đấu xảo quốc tế tại Paris và cũng diễn vở này cho khán giả xem. Sau khi xem nghệ sĩ Năm Phỉ diễn vai Bàng Quý Phi, ký giả của tờ La Comédia đã viết: “Nữ diễn viên tài nghệ này muốn dẫn dắt ta đến đâu cũng được”. Sự kiện này còn được nhạc sĩ Lê Thương kể lại vào tháng 10-1988 thế này: “Năm 1931 cô Năm Phỉ được mời sang Paris cùng các tài tử gánh Phước Cương, trong đó có anh Hai Nhiêu, để lưu diễn hai tuồng xuất sắc nhứt thời đó là Xử án Bàng Quý Phi và Phụng Nghi Đình. Các tài tử trứ danh Pháp và báo chí quốc tế ở Paris ngạc nhiên và khen ngợi cô vô cùng.

Ký giả Ngọc Điền trong một bài báo thời ấy đã kể lại: “Người ta vẫn nhớ mãi hình ảnh của nữ nghệ sĩ Năm Phỉ có vóc dáng mảnh khảnh, đài các ấy qua ba vai tuồng thật đặc sắc: Điêu Thuyền trong vở Phụng Nghi Đình, Bàng Quý Phi trong vở Xử án Bàng Quý Phi và Lan trong vở Lan và Điệp... Tài nghệ xuất chúng của cô Năm Phỉ được diễn tả qua sắc diện, điệu bộ không thiếu một nét đã làm rơi nước mắt biết bao khán giả. Xem cô diễn, người ta phải tội nghiệp cho Bàng Quý Phi mặc dù có đoạn làm người ta rất ghét người đàn bà nham hiểm ấy”. Đoạn Bàng Quý Phi - Năm Phỉ làm khán giả xúc động nhất là khi Địch Thái Hậu bảo vua ra lệnh tru di tam tộc dòng họ Bàng. Lúc này Năm Phỉ diễn xuất thần: run rẩy toàn thân từ đầu đến chân, mặt cắt không còn chút máu. Bàng Quý Phi thụp ngay xuống đất, lết đến chân vua cầu khẩn, van xin. Đôi mắt, sắc diện của Năm Phỉ diễn rất tha thiết làm cho nhiều người xem rơi lệ. Nhiều khán giả thương yêu Bàng Quý Phi quá bèn la lớn: “Tha đi! Tha đi!...”.

Ký giả Thanh Đạm viết: “Chúng tôi biết cô Năm Phỉ từ thuở còn cắp sách đến trường. Cuộc đời học trò với cơm cha áo mẹ làm gì có tiền nhưng chúng tôi cũng ráng ky cóp dành dụm đủ mua cái vé hạng bét nửa phần tiền vào chiều thứ bảy để thưởng thức tài nghệ cô Năm Phỉ... Đặc sắc nhứt là vai Bàng Quý Phi. Nghệ thuật diễn xuất của cô Năm Phỉ hấp dẫn, lôi cuốn hầu hết khán giả. Nhiều ông già lấy khăn lau nước mắt, lắm bà cụ mếu máo khóc không thành tiếng, một đứa trẻ như tôi cũng thấy điếng lòng”.

Một số tài liệu ghi lại rằng từ ngày có cải lương đến khi nghệ sĩ Năm Phỉ còn chói sáng trên bầu trời nghệ thuật sân khấu cải lương thì chưa có vở diễn nào đạt nhiều kỷ lục như vở Xử án Bàng Quý Phi. Vở này nghệ sĩ Năm Phỉ phải diễn đi diễn lại mấy trăm suất mà khán giả vẫn đông nghẹt. Ngoài ra nghệ sĩ Năm Phỉ còn được tặng bốn huy chương của bốn quốc gia, nhận 186 bức thư tỏ tình của khán giả, 1.009 tấm danh thiếp với những lời khen nức nở, 167 kiểu ảnh và 42 bài báo viết về vở diễn này. Tiền thù lao mà nghệ sĩ Năm Phỉ nhận được với vai Bàng Quý Phi lên đến 230.000 đồng thời đó, trị giá hàng ngàn lượng vàng. Vai diễn Bàng Quý Phi của nghệ sĩ Năm Phỉ đã trở thành huyền thoại nên sau này những diễn viên khác đóng vai Bàng Quý Phi thì khán giả không còn cảm giác “hỉ, nộ, ái, ố” như trước.

Thiên tài đoản mệnh

Năm lên 13 tuổi, tài năng của Năm Phỉ được ông thợ bạc trong xóm là Hai Cu phát hiện. Sau khi thuyết phục được mẹ bà Năm Phỉ cho con theo nghề hát, năm 1920 ông Hai Cu vận động giới thợ bạc ở Mỹ Tho thành lập đoàn hát Nam Đồng Ban. Tuy nhiên cha của Năm Phỉ phản đối kịch liệt vì ông rất ghét “xướng ca vô loài”. Cũng vì việc này mà Năm Phỉ bị ông tuyên bố từ con.

Khi gia nhập đoàn hát, Năm Phỉ yêu kép chính là Hai Giỏi. Thế nhưng sau đó Hai Giỏi ngã bệnh bất ngờ rồi ra đi mãi mãi. Năm Phỉ đau buồn tuyệt vọng vì lần đầu tiên biết yêu và được yêu lại bị gãy đổ. Nhưng đó chưa phải là mất mát lớn nhất mà Năm Phỉ phải chịu đựng bởi vì vài tuần sau đến lượt cha ruột bà cũng từ giã cõi đời. Điều an ủi duy nhất của Năm Phỉ khi trở về nhà thọ tang cha là được mẹ thông tin lại: “Trước khi chết ba đã tha thứ cho con. Ba đã gọi tên con...”. Hai cái tang ập đến cùng lúc, Năm Phỉ bỏ hát nên đoàn Nam Đồng Ban cũng tan rã. Đó là năm 1921. Được một thời gian thì bà Tư Sự đến mời Năm Phỉ đi hát lại và lập đoàn hát lấy tên là Tái Đồng Ban. Nghe cô đào chính Năm Phỉ tái xuất trên sân khấu, khán giả lại ùn ùn kéo đi xem. Sau đêm diễn đầu tiên Năm Phỉ nhận được thư khen và động viên của một công tử từng du học ở Pháp tên Nguyễn Phước Cương.

Đến năm 1926 Năm Phỉ rời đoàn Tái Đồng Ban sang đầu quân cho gánh Văn Hí Ban của ông Huỳnh Văn Vui. Tại đây Năm Phỉ gặp lại ông Nguyễn Phước Cương khi ông bao rạp Moderne cho gánh Văn Hí Ban biểu diễn. Sau đó hai người yêu nhau. Ông Cương lập gánh hát lấy tên là Phước Cương và Năm Phỉ trở thành đào chính. Lúc này tài năng của Năm Phỉ càng chói sáng. Cũng vì vậy mà năm 1931 gánh hát Phước Cương đã được chọn sang Pháp biểu diễn và gây tiếng vang lớn.

Ngoài ra, Năm Phỉ còn nổi tiếng với vai Lan trong vở Lan và Điệp. Năm Phỉ diễn vai này hay đến mức các soạn giả và nghệ sĩ cải lương lão thành cho rằng đây là vai độc quyền của bà, chưa có ai thay thế nổi. Mẹ của Năm Phỉ xem vở này nhiều lần vẫn tưởng chuyện trên sân khấu là ở đời thực nên cứ khóc nức nở. Năm Phỉ thường nói: “Hễ bước ra sân khấu thì phải hát hết mình, sống trọn vẹn với vai tuồng các nhân vật đó, phải hát thật hay chớ không phải làm điệu bộ huê dạng để làm đẹp, để mua tiếng vỗ tay của khán giả”.

Ngày 2-6-1954 nghệ sĩ tài danh Năm Phỉ qua đời vì bệnh tai biến mạch máu não. Năm Phỉ qua đời khi chỉ mới 46 tuổi, đã làm giới nghệ sĩ bàng hoàng. Nghệ sĩ, soạn giả nổi danh thời ấy là Nguyễn Thành Châu (NSND Năm Châu - cũng là người bạn thân thiết của Năm Phỉ) đau buồn thốt lên: “Thôi rồi! Một tấn kịch đã hạ màn, một quyển truyện dài 46 năm đã được đọc đến dòng chữ chót. Một người lầm. Một thế hệ có thể lầm, nhưng nhân loại không lầm được. Hậu thế sẽ phê phán một cách công bằng và đặt cô đúng vào vị trí. Tôi xin nhường lời cho hậu thế. Ở đây, chúng tôi chỉ bồi hồi thương tiếc một thiên tài đáng mến, ngậm ngùi khóc cho một nghệ sĩ dầu có được tiến lên nấc thang danh vọng cao vút mà số kiếp vẫn ghi nhiều ít thiệt thòi”.

Theo Lê Tấn Chí, cuộc đời nghệ sĩ Năm Phỉ như quyển sách nhiều chương, sang chương nào cũng tuyệt tác, không có vết mực hoen ố, không có đoạn văn nào lạc nghĩa. Cô rất thủy chung. Khi cô gặp luật sư Huỳnh Văn Chín đã xe duyên cầm sắt với cô cho đến hơi thở sau cùng. Luật sư Huỳnh Văn Chín là một mối tình lớn trong cuộc đời cô. Sau khi cô nằm xuống rồi, chiều nào trong nghĩa trang Mạc Đĩnh Chi cũng có người ăn mặc chỉnh tề mang bó hoa hường đến đặt trên mộ cô để tưởng nhớ lại hình ảnh người bạn tình chung đã yên nghỉ dưới ba tấc đất.

5 anh chị em theo nghệ thuật

Năm Phỉ tên thật là Lê Thị Phỉ, sinh năm 1908 tại làng Điều Hòa, Mỹ Tho (nay là tỉnh Tiền Giang) trong một gia đình công chức. Thân sinh ra Năm Phỉ là cụ Lê Tấn Công - một trí thức Tây học nhưng chịu ảnh hưởng khá rõ nét tư tưởng Nho giáo. Ông Công có 11 người con, được đặt tên có ý nghĩa: Công, Thành, Danh, Toại, Phỉ, Chí, Nam, Nhi, Bia, Truyền, Tạc, Để. Trong số này có năm người theo nghệ thuật và rất thành danh là: Ba Danh, Năm Phỉ, Bảy Nam (thân sinh NSND Kim Cương), Chín Bia, Mười Truyền.

Ghi nhận tài năng, đóng góp lớn lao của Năm Phỉ cho nghệ thuật sân khấu cải lương của nước nhà, tỉnh Tiền Giang đã lấy tên bà đặt tên cho một con đường ngay trung tâm TP Mỹ Tho - đường Lê Thị Phỉ.

Sources: tuoitre